Ομιλία Μανώλη Στεφανάκη
Αγαπητές συμπατριώτισσες συμπατριώτες, Φίλες και φίλοι,
Και μέσα στον αναβρασμό, που ο χάρος εβρουχάτο,
βροντή, σεισμός εγίνηκε κι ο κόσμος άνω κάτω,
φωθιά, καπνός και κτίρια, κορμιά κομματιασμένα,
άντρες και γυναικόπαιδα στα νέφελ’ ανεβαίναν.
Τρόχαλος έγιν’ η μονή κι εσείστ’ ο Ψηλορείτης
κι αντιλαλούνε τα βουνά κι απ’ άκρ’ ως άκρ’ η Κρήτη
Με αυτά τα λόγια η λαϊκή μούσα αφηγείται τη θυσία και το ολοκαύτωμα των αγωνιστών της Ιερής Μονής του Αρκαδιού.
Για τη θυσία αυτή βρισκόμαστε εδώ σήμερα στην εκδήλωση του Συλλόγου Κρητών Πάτρας «Το Αρκάδι», να δεηθούμε για την ανάπαυση της ψυχής των θυσιασθέντων, να φέρουμε στη μνήμη μας το ιστορικό γεγονός και να αντλήσουμε διδάγματα από τη θυσία τους.
Διακόσια πενήντα χρόνια βρίσκονταν οι Τούρκοι στην Κρήτη και ο τόπος της ήταν αιματοβαμμένος από τις συνεχιζόμενες επαναστάσεις όπως του Δασκαλογιάννη το 1770, έπειτα κατά των Γενιτσάρων το 1821 και του αιγυπτιακού στρατού το 1822, της Γραμβούσας το 1828, του Χαιρέτη το 1841 και τελευταία η μεγάλη επανάσταση το 1866 που μαζί με τις επαναστάσεις του 1878 και 1895 έδωσαν τέλος στον τουρκικό ζυγό. Στους σκληρούς αυτούς χρόνους των ιερών αγώνων, κυριαρχούσε στα πνεύματα του Κρητικού λαού ο πόθος και η ιδέα της ένωσής με την ελεύθερη Ελλάδα.
Η Κρητική επανάσταση του 1866 αποτέλεσε το προοίμιο γενικότερων περιπλοκών και κρίσεων του Ανατολικού Ζητήματος στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα.
Η Τουρκία, ως συνήθως, και μετά τη δημοσίευση του "ΧΑΤΙ ΧΟΥΜΑΓΙΟΥΝ" το 1856 δεν άλλαξε τακτική απέναντι στο ελληνοχριστιανικό στοιχείο και η Κρήτη βρέθηκε πάλι σε αναβρασμό και ταραχή. Οι Κρήτες ζητούσαν να εφαρμοστούν οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που είχαν υποσχεθεί τόσο η Πύλη όσο και οι Δυνάμεις, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Ιδιαίτερα το μοναστηριακό, δηλαδή ο τρόπος διαχείρισης και διάθεσης των εισοδημάτων των μοναστηριών καθώς και η δικαιότερη ρύθμιση του φορολογικού συστήματος ήταν δύο προβλήματα που η μη επίλυση τους από τις τουρκικές αρχές δημιούργησαν αρκετή ένταση.
Μέσα σ' αυτό το κλίμα ήταν εύκολο να βρουν έδαφος τα επαναστατικά συνθήματα.
Την κατάσταση αυτή φαίνεται υπέθαλπε και η Αγγλία με την ελπίδα, ότι το πιθανότερο τέρμα μιας πετυχημένης εξέγερσης των Κρητών θα ήταν όχι η ένωση με την Ελλάδα, αλλά η αναγνώριση της αγγλικής προστασίας στο νησί. Η Πύλη πάλι όχι μόνο δεν εφάρμοζε τις μεταρρυθμίσεις του "ΧΑΤΙ ΧΟΥΜΑΓΙΟΥΝ" αλλά έμμεσα ενθαρρυνόμενη λάμβανε ακόμη σκληρότερα μέτρα κατά των Κρητών.
Την κρισιμότητα, όμως, της κατάστασης είχε διαγνώσει ευτυχώς τούτη τη φορά και η Ελληνική Κυβέρνηση, η οποία έσπευσε να βοηθήσει όσο μπορούσε την Κρητικό αγώνα, με κάθε μέσο και τρόπο. Με τα πλοία «Ένωση», «Αρκάδι» και «Πανελλήνιο» έστελνε όπλα, πολεμοφόδια και τρόφιμα, ενώ αποβιβάστηκαν στο νησί και σώματα εθελοντών υπό τον Ζυμβρακάκη, Πετροπουλάκη, Κορωναίο και άλλους μικρότερους αξιωματικούς.
Η Κρητική Επανάσταση του 1866 έφερε πλήγμα κατά της τουρκικής αυτοκρατορίας, σημαντική οικονομική φθορά και κυρίως διάσειση του στρατιωτικού της γοήτρου. Η μονή Αρκαδίου από την πρώτη κιόλας στιγμή της Επανάστασης υπήρξε το επίκεντρο των αγώνων ένεκα της σπουδαίας στρατηγικής της σημασίας. Έτσι την πρώτη Μαΐου του 1866, 1500 επαναστάτες απ΄ όλη την Κρήτη συγκεντρώθηκαν κάτω από τη φωτεινή ηγεσία του αρχηγού της Κυδωνίας Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη για να αντιδράσουν στις ενέργειες των Τούρκων. Κατά την συγκέντρωση εξέλεξαν πληρεξουσίους για τις διάφορες επαρχίες της Κρήτης. Πρόεδρος της Επιτροπής Ρεθύμνης εξελέγη ο ηγούμενος της Μονής Αρκαδίου Γαβριήλ Μαρινάκης από το χωριό Μαργαρίτες της επαρχίας Μυλοποτάμου.
Στις 24 Σεπτεμβρίου λοιπόν αποβιβάζεται στο Μπαλί ο συνταγματάρχης Πάνος Κορωναίος και πηγαίνει αμέσως στο Αρκάδι όπου ανακηρύσσεται Γενικός Αρχηγός Ρεθύμνου. Οργανώνει τη στρατιωτική άμυνα και εκφράζει τη γνώμη ότι το Αρκάδι δεν προσφέρεται για άμυνα. Ο ηγούμενος όμως με τους μοναχούς και τον οπλαρχηγό Δασκαλάκη είχαν αντίθετη γνώμη.
Στο μοναστήρι εκτός από τους μάχιμους άνδρες είχαν καταφύγει από τα γύρω χωριά πολλά γυναικόπαιδα για να γλιτώσουν από τους Τούρκους. Έτσι στις 7 Νοεμβρίου μέσα στο μοναστήρι υπήρχαν 964 ψυχές, 325 άνδρες από τους οποίους 259 με όπλα και επικεφαλής τον υπολοχαγό Ιωάννη Δημακόπουλο από τη Βυτίνα Αρκαδίας, και τα υπόλοιπα γυναικόπαιδα.
Ο Ηγούμενος Γαβριήλ δεν υποκύπτει στις απειλές του Τούρκου Διοικητή Μουσταφά Πασά και δίνει την απάντηση που αρμόζει «Όρκος και σύνθημα μας είναι η ένωσις της Κρήτης μετά της Ελλάδος και πλέον τούτου δεν θέλομεν ν’ ακούσωμεν τίποτε άλλο».
Μεσάνυχτα 7 προς 8 Νοεμβρίου 1866 ο Τουρκικός Στρατός προχώρησε αιφνιδιαστικά και έζωσε το Μοναστήρι από τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις με 15.000 άνδρες. Παράλληλα ο Ρεσίτ Πασάς του Ηρακλείου εισβάλει στο Μυλοπόταμο και απασχολεί τους Μυλοποταμίτες για να μην επέμβουν υπέρ του Αρκαδίου.
Η πολιορκία κράτησε δυόμισι μέρες. Μάταιες απέβαιναν οι λυσσώδεις επιθέσεις των Τούρκων. Οι υπερασπιστές του Μοναστηριού τους θέριζαν και τα κορμιά τους κάλυπταν τριγύρω τη Μονή. Νωρίς την τρίτη μέρα της πολιορκίας (9 Νοεμβρίου) ο Μουσταφάς παρέλαβε από το Ρέθυμνο ισχυρά πυροβόλα και ανάμεσά τους την περίφημη «Μπουρμπάδα».
Τότε μόνο κατάφεραν να γκρεμίσουν τη δυτική πύλη. Η Καρδιά του Μοναστηριού άρχισε να χτυπά άρρυθμα και να ακούγεται δυνατά ο επιθανάτιος ρόγχος του. Σε λίγο ο αυλόγυρος του μοναστηριού γέμισε από Τούρκους. Τα παλικάρια τώρα ξεχύνονται με τα σπαθιά στο χέρι και ο αγώνας γίνεται στήθος με στήθος.
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε για την συμβολή των γυναικών και στη μάχη του Αρκαδιού, που αγέρωχες σα λιόντισσες, τρέχανε στις πολεμίστρες με τις ποδιές τους γεμάτες τρόφιμα και φουσέκια. Η Δασκαλάκαινα η θρυλική Χαρίκλεια, μαχόνταν και εμψύχωνε τους άλλους και όταν ο γυιος της λαβωμένος στο κεφάλι έπεσε βογγώντας στην αγκαλιά της η ασύγκριτη αμαζόνα τον μάλωσε : «Για γιάε, για έτσα πράμα κάνεις ετσά? Θα σ’ ακούσουν κι οι γι άλλοι και θα πούνε πως εδείλιασες»
Σημειώνουμε ότι βοήθεια εξωτερική δεν ήλθε από πουθενά γιατί οι δίοδοι από τον Μυλοπόταμο, Συκιά και Κέραμο είχαν καταληφθεί από τους Τούρκους, ενώ η καταρρακτώδης βροχή των τελευταίων ημερών είχε εμποδίσει τον Κορωναίο να φέρει τη βοήθεια για την οποία είχε φύγει από τη Μονή.
Τα γυναικόπαιδα μαζεύονται στην μπαρουταποθήκη. Είναι εκεί με το ατρόμητο παλικάρι τον Κωστή Γιαμπουδάκη από το Άδελε Ρεθύμνης, τον οποίο είχε επιλέξει ο Ηγούμενος να βάλει φωτιά στο μπαρούτι όταν θα γέμιζε η αυλή από Τούρκους.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι σύμφωνα με καταγεγραμμένες μαρτυρίες η ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης δεν ήταν αποτέλεσμα στιγμιαίο, απελπισίας ή φόβου αλλά μια προαποφασισμένη ψύχραιμη ενέργεια, στο ενδεχόμενο της κατάληψης της Μονής από τους Τούρκους, γι αυτό έχει το δικό της ξεχωριστό μεγαλείο.
Ο επίλογος του ολοκαυτώματος ήταν συγκλονιστικός. Οι περισσότεροι Έλληνες σκοτώθηκαν (μεταξύ αυτών και οι Ηγούμενος Γαβριήλ και Ι. Δημακόπουλος) και μαζί τους 2.000 Τούρκοι. Σώθηκαν μόνο 114 Έλληνες, που πιάστηκαν αιχμάλωτοι . Η ηρωική θυσία του Αρκαδίου ξαναθύμιζε το Μεσολόγγι και το Κούγκι, συγκλονίζοντας τις φιλελεύθερες συνειδήσεις του κόσμου.
Έγινε θρύλος, σύνθημα και εγερτήριο σάλπισμα. Ο δεσμώτης κρητικός λαός έγινε «τύψη» για ολόκληρο τον ελεύθερο κόσμο. Ο μεγάλος Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε: «Η ηρωική μονή, η δίκην φρουρίου αγωνισαμένη, αποθνήσκει ως ηφαίστειον. Τα Ψαρά δεν είναι επικότερα, το Μεσολόγγι δεν ίσταται υψηλότερα». Η Λευτεριά της Κρήτης ξεκίνησε από το Αρκάδι, σύμβολο γενναιότητας και θυσίας.
Η θυσία του Αρκαδίου είχε παγκόσμια απήχηση, συγκίνησε τον πολιτισμένο κόσμο και έδωσε θέμα σε ποιητές και ζωγράφους. Άρχισε να γίνεται συνείδηση στην Ευρώπη ότι η Κρήτη ήταν αποφασισμένη να κερδίσει την ελευθερία της. Η μεγάλη καταστροφή του Αρκαδίου, γράφει ο Γερμανός ιστορικός Μέντελσον Μπαρτόλντυ, επικύρωσε αιματηρά το ψήφισμα την ενώσεως, απέδειξε την αμετάτρεπτη απόφαση των Κρητικών για την ένωση και έκανε στενότερο τον δεσμό της συμπάθειας των χριστιανικών κρατών της Ευρώπης και της Αμερικής προς την Μεγαλόνησο.
Ήρωες του Αρκαδίου σας ευγνωμονούμε για τη συμβολή σας στον αγώνα και σας ευχαριστούμε που μας κάνετε να νοιώθουμε περήφανοι ως Κρητικοί και Έλληνες.
Ας είναι, όλων σας, η μνήμη αιωνία.
Ομιλία Μανώλη Στεφανάκη, μέλους Δ.Σ. Συλλόγου Κρητών Πάτρας "Το Αρκάδι", 14/11/2010